Nā ngā raraunga hou ka tika ake ngā māramatanga ā-iwi

I piki ake ngā taupori tūhononga ā-iwi katoa i Aotearoa i waenganui i te Tatauranga 2013 me 2023, he pikinga toharite 46.3%, koia e whakaatuhia ana i ngā raraunga hou kua puta.  

Hei tā Kirikowhai Mikaere, Māwhitwhiti Matua mō ngā Data ILG me Te Kāhui Raraunga, ko ēnei kitenga he hua nō te whakapaipai ake i te mana urungi raraunga Māori i tīmatahia whai muri i te Tatauranga 2018, he whakarato kia tika ake, kia arotau ake ngā māramatanga ā-iwi i ērā i kitea i mua. 

I tēnei rā i whakairihia e Te Kāhui Raraunga ki Te Whata ngā raraunga takitahi, raraunga kāinga e pā ana ki ngā tūhononga ā-iwi me te whakapapa Māori - ko ēnei huinga raraunga anake ngā kitenga Tatauranga ka whakaputaina i tēnei rā, e miramira ana i ngā māramatanga ā-iwi.  

Nā runga i te āinga a Te Kāhui Raraunga, kua wawe te whakaputa i ēnei huinga raraunga i ērā atu o te hōtaka whakaputa Tatauranga 2023, koia ko te tuku wawe i te mana o ngā raraunga iwi Māori ki ngā ringaringa o te Māori.  

“Inā te hiranga kia whai wāhi ngā iwi, kaua noa iho ki ngā raraunga tika, raraunga whaitake, engari kia arotau te tuku hei taunaki i ngā kōrero mō ngā haumitanga rautaki ka hiahiatia ināianei, ā, haere ake nei,” hei tā Mikaere.   

“Nā Te Kāhui Raraunga i kōkiri kia wawe te whakaputa i ngā raraunga tūhononga ā-iwi i ērā i whakaputaina i mua, me te aha, inā te harikoa i te āheinga ki te tuku i ēnei huinga raraunga ki te iwi i tēnei rā.”  

Hei tā Mikaere ko te hua o te tirohanga Māori ki te hoahoa pātai i te Tatauranga 2023, he whānui ake, he nui ake hoki te uara ki ngā iwi i a rātou e whakamahere ana mō ō rātou uri ā mohoa nei, ā, haere ake nei.   

“Kua piki ake ngā taupori tūhononga ā-iwi a ngā iwi katoa, heoi, tuia ki ngā pikinga taupori o te ao, ko tā ngā whika nei he whakaatu i te whakaurunga o ngā puna raraunga āpiti mā roto mai i te tauira kohikohi whakahanumi, te pikinga o ngā urupare a te Maori, ngā panonitanga ki te hoahoa pātai me te āheinga tuihono. Nā konā i whakaāhei kia tika ake, kia hāngai ake tā ngā whānau Māori tautohu i ō rātou whakapapa.   

“Ina koa te nui o te pikinga taupori mā ngā iwi ririki, ko ngā taupori heke iho i te 1000, kua huaruatia. Engari anō te whakamana i te pikinga whānautanga pēpi, ko te tūpono ia i pērā ai nā runga i te āhei o ngā whānau Māori kia nui atu ngā taipitopito whakapapa ka tohua, koia ko te wā tuatahi kua pērā ai.    

“He tino whakahirahira ngā whakapaitanga ki ngā pātai Tatauranga tūhononga ā-iwi, e tohuana i te whanaketanga o te Tatauranga o Aotearoa i ngā tau 10 kua hori, me te whanaungatanga Mana Ōrite i waenganui i a Tatauranga Aotearoa me Te Kāhui Raraunga – he mea whakapiki ake i te kounga o ngā raraunga mā ngā iwi,” hei tā Roimata Timutimu, He Whiri Toru Raraunga, Te Kāhui Raraunga.   

Hei tā Timutimu, i ngā Tatauranga o mua i āhei te Māori te tīpako kia 1-5 noa iho ngā iwi; i te Tatauranga 2023 i piki ake tēnei kōwhiringa tuihono ki te 16 iwi. Nā te whakarato mahere, rārangi iwi hoki ki tēnā ki tēnā rohe i āpitihia he āheinga anō, ka mutu, i pai ake te whakaāhei i te tangata kia tiria tōna whakapapa. 

“I ngā tau tata nei, kua kitea ngā hua o ngā kaupapa Māori, pērā i ngā Kōhanga Reo me ngā Kura Kaupapa Māori. Nā aua kaupapa i hāpai i te tuakiri o te iwi Māori, i whakakaha i ngā hononga, i whakahihiko anō hoki kia tūhono anō ki tō tātou whakapapa.   

“He tino whakahirahira te whakakupu i ngā pātai tatauranga hei whakaatu i ēnei whanaketanga, kia taea e mātou te kohikohi i ngā raraunga whaitake, whai tikanga hoki mā ō tātou iwi.”  

Hei tā Mikaere kua tino piki te kounga o ngā raraunga tūhononga ā-iwi, whakapapa Māori anō hoki mai i te 2018 – i te wā tē taea te hura i ngā tauanga iwi ōkawa mai i te Tatauranga nā te iti o ngā urupare.   

“Nā te whai wāhi a te iwi Māori ki te tēpu whakatau, me tā ngā ringa hangarau iwi Māori whakapai ake i te hoahoa pātai, nā ēnei āhuatanga e rua i whakaāhei kia tika ake ngā urupare, ka mutu, i arotau tā ngā iwi whiwhi i ngā mōhiohio whaitake, ā, i pai ake hoki ngā māramatanga hei ārahi i ngā kōrero hirahira me ngā whakataunga. 

“Otirā, mā ēnei māramatanga e miramira i ngā wāhi me whakawhanake tonu ki ngā kaupapa here me ngā haumitanga hei whakakapi i ēnei āputa.”  

“He whata kai, he whata kōrero, inā he māramatanga. Ko te whakaputanga raraunga i tēnei rā he whakarato i ngā māramatanga tika ake i ērā kua whakaratohia i mua, hei tautoko i ngā iwi ki te wānanga, ki te whakatau, ki te whakamahere mō te anamata houkura,” tā Te Aho Here o Te Kāhui Raraunga, tā Rāhui Papa.  

“He taonga ō tātou raraunga Māori, ka mutu, me whai mana urungi ō tātou taonga. Mā te whai tūru ki te tēpu mana urungi e noho taurite ai te waka, ka mutu, mā konā e āhei ai te Māori te tiaki i te tapu o ngā raraunga Māori.”  

E wātea ana ngā raraunga Tatauranga o tēnei rā – tuia hoki ko ngā raraunga i whakaputaina i tēnei tau – ki Te Whata, he pae raraunga iwi nā te ringa mahi o Data Iwi Leaders Group, nā Te Kāhui Raraunga i waihanga.  

Ka whakaputaina e Tatauranga Aotearoa ngā raraunga takitahi, raraunga whare ā te 3 o Oketopa 2024, ā, ka whakaputaina e Te Kāhui Raraunga ngā raraunga whānau, raraunga kāinga e hāngai ana ki ngā tūhononga ā-iwi me te whakapapa Māori ā te 31 o Oketopa 2024.